Tale til ein hundreåring: Estland og eg

Om kvelden den 23. februar 1918 gjekk 31 år gamle Hugo Kuusner opp på balkongen på teateret Endla i Pärnu i Estland.
Det var verdskrig på fjerde året. Millionar europearar var døde i skyttargravene, det var snart eit år sidan den russiske tsaren måtte abdisere, men han var framleis i live. Den russiske sosialistiske føderative sovjetrepublikk var tre månader gammal, Sovjetunionen var det framleis ikkje noko som heitte, og restane av det gamle tsarimperiet var prega av kaos og oppløysing.
Hugo Kuusner gjekk opp på balkongen med eit manifest, eit manifest til alle Estlands folkeslag. Han var ikkje forfattaren, men han las det opp for første gong:
«Det estiske folket har ikkje gjennom hundreåra mist lengten etter sjølvstende. Frå slekt til slekt har dei halde levande ei løynleg von om at trass i den svarte trældomsnatta og det framande valdsstyret ein gong skal kome eit tid i Estland, då ‘alle ljos skal kveikjast i beggje endar’ og at ‘Kalev ein gong skal kome heim for å bringe lukke til borna sine’.
No er den tida komen.»
Den unge mannen Hugo Kuusner er medlem av den estiske landdagen. Han skal seinare dø i ein sovjetisk fangeleir i 1942. Teksten er den estiske sjølvstende­erklæringa, og i år er det jubileumsår. Manifestet blir formelt signert dagen etter, 24. februar. Men denne første opplesinga frå balkongen er ikonisk.
Det var februar, måndag og året var 1999. Eg stod på dekk på båten frå Stockholm. Det var snø i lufta og passasjerterminalen i Tallinn hamn nærma seg som grå pulverlakkert romvesenrobot på høge stankelbein. Estland var mest vinter, eg hugsar det som eit nesten heilt rote lauv, der berre dei mørke vegane var synleg som ei bladgrind i snøen. Eg skulle på besøk til ei jente eg hadde møtt i Mandal. Vi tok ein piratbuss frå Tallinn og innover i landet, det var ein uvanleg humpete tur og då vi kom fram til Tartu, tenkte eg: ein ting er å leggje til kai, men no er eg djupt inne. Men framleis visste eg ikkje kor djupt inne.
Språket liknar på finsk. Kanskje er det like likt finsk som norsk er likt islandsk. Då eg hadde sommarjobb på Henden fiskeindustri ein gong på nittitalet hadde seg stått ved sida av ei jente frå Estland, og ho peika på sloget og spurde kva det heitte på norsk. Innvollar, sa eg. Kva heiter det på … øh … estisk? Og ho sa det, og eg hugsa det ordet. Då eg seinare kom til Mandal og skulle gå eit år på bibelskule der, trefte eg nok ein gong ei jente frå Estland. Det første eg sa til henne var: eg kan eit estisk ord.
Det vart oss. Meg og henne. Og meg og estisk. Vi forlova oss i eitt årtusen og gifta oss og flytta til Estland i det neste. Eg fekk opptak på Universitetet i Tartu for å studere estisk og finsk-ugrisk. Eg var ferdig i 2007 og er truleg den einaste nordmann som kan kalle seg estisk-filolog. Då hadde vi budd snart sju år i Tartu, Estlands universitetshovudstad og nest største by.

Den 14. mars kvart år feirar Estland sin morsmålsdag. Dette er fødselsdagen til Kristjan Jaak Peterson, den første ekte estiske lyrikaren, som døydde av tuberkulose berre 21 år gammal, like gammal som eg var då eg flytta til Estland. Ein av grunnane til at morsmålsdagen er akkurat da, er diktet Månen, som i år er heile 200 år gammalt. Hundre år før Estland blir sjølvstendig formulerer han ein tanke: kvifor kan ikkje òg språket i dette landet bli eit kulturspråk? Ja, eg må nesten få gjengi heile diktet, i norsk gjendikting:

Vatnar ikkje songkjelda
i kalde nordavinden
hugen til mitt folk
med dogga si?
Om ikkje her i det snøkalde nord myrten ljuvleg angar i skyme klippedalen og blømer fagert: kan ikkje då språket i dette landet som renn som ein stille bekk, utan å kjenne sin venleik, gjennom engene, i det blå gylne himmellyset klukkar fredfullt, eller med rungande røyst, utan å kjenne si styrke med torevêret når havet huiar;
kan ikkje då språket i dette landet
i songvinden
stige opp til himmelen
og finne sin plass i æva?
Då tek eg dykk, stjerner på den klåre blå himmelen, med augo frå jorda og høgt opp mot fedrelandet og syng med glede; då syng eg deg, du nattekongen, månen, som frå skyenes famn som ein sprungen blom med eit frydefullt fjes stig opp under himmelen, der dei heite stjernene fell ned framfor deg, i mørke skodda —
Slik, menneskesjel
sym du i skodda
når tanken din søkjer
gud under stjernene!

*

Det har vore så mange slags makter i Estland. Eg har køyrt meg ein tur. No har eg teke av meg skorne. Den lyse, tørre sanden gjer godt mellom føtene, og i håret ruskar ein frisk sommarbris. Vinden er laga av luft som for to minutt sidan var i Russland, som seks meter over meg får det estiske grensevaktflagget til å blafre opprømt. Eg dreg inn denne russiske lufta og kjenner på badevatnet med ei tå. På den andre sida av vatnet ser eg eit russisk vakttårn. Denne lille bygda med denne stranda heiter Mehikoorma og har i tillegg til grensevaktstasjonen vel to hundre innbyggjarar, ein liten butikk, grunnskule, bibliotek og vêrstasjon. Den usynlege grensa mellom meg og det russiske tårnet, er EUs, NATOs og Schengens yttergrense mot Russland. Nord for det smale sundet ligg den store Peipsi-sjøen med eit areal på over sju gonger Mjøsa. I sommarvarme og fred er det vanskeleg å sjå for seg eit slag på isen der ute, men eg prøver. I 1242 stod «slaget på isen» mellom dei tyske korsfararane i den liviske orden og den russiske Novgorod-staten under leiing av Aleksander Nevski, som hadde kome over grensa og herja estiske område. Ei tolking av det som hende var at dette slaget – som russarane for så vidt vann – fastsette grensa mellom aust og vest, mellom katolsk og seinare luthersk kultur på den eine sida og ortodoks på den andre. Eg er i Vesten no, i Nord-Europa. Mens Russland er ein annan stad.
Den liviske orden, tyske sverdriddarar. Polske jesuittar i Tartu. Tyskarar som slår rot på sine herregardar, gjer det estiske folket liveige og utgjer den sosiale og økonomiske eliten heilt fram til 1900-talet, under vekslande overherredøme. Den gode gamle svensketida på 1600-talet, med tendensar til meir rettar for allmugen. Tsar-makta som tek over på 1700-talet. Folkeskulen, den lutherske oppsedinga, avskaffinga av liveigenskapen, lesinga og skrivinga og ikkje minst korsongen som føresetnader for ein nasjonsbyggingsprosess og ei demokratisering som gjorde at ein «nasjonal redningskomite» i 1918 kunne forfatte eit manifest som kunne lesast opp frå balkongen på teateret Endla i Pärnu. Det estiske folket var klare til å bli ein europeisk nasjon.
I den estiske filmen Kevade (Vår) frå 1969, med handling frå seint 1800-tal, kjem ein gjeng med baltisk-tyske skulegutar for å yppe seg på dei estiske. Sjølvsagt får estarane skulda for slagsmålet, og blir tvinga til å be adelsgutane om orsaking. Etter slagsmålet seinkar ein av dei estiske gutane, Tõnisson, den lille flåten som dei tyske gutane har fortøydd i nærleiken. Då ein uskuldig mann får skulda og kan miste levebrødet, blir Tõnisson pressa til å tilstå og svare på kvifor han gjorde det. Svaret er eit ekko frå djupt nede i den estiske psyken: «Men kvifor kjem dei hit på tunet vårt for å slåst?» Ettersom det på overflata handla om tyskarar, kunne filmen kome i Sovjettida. I sitt stille sinn tenkte nok dei fleste på nokon andre. Estarane er som oss nordmenn opptekne av menneskerettar og demokrati, men sjølve grunnrefleksen, summen av historia, er ei enkel bønn: kan vi ikkje få vere i fred?
Eg er frå Rangøya. Det er herifrå eg set meg inn i bilen og køyrer dei hundre mila gjennom Noreg og Sverige til Stockholm og ombord på ein båt. Sidan årtusenskiftet har eg gjort denne turen over 60 gonger, eine eller andre vegen, og då reknar eg ikkje med flyturane. Det har blitt ei rutine, men aldri heilt. Det var her, denne overfarta, at Estonia gjekk ned i 1994. Båten var like gammal som meg då, bygd i 1979. Den direkte årsaken til forliset var svikt i låsane på baugporten som gjekk i stykke under belastninga frå bølgejne. Vatn trengtd inn på bildekket, destabiliserte skipet og førte til slutt til at det kantra og sokk. 852 personar omkom. Det er nesten éin av tusen etniske estarar. Nesten alle kjende nokon som var ramma. Den dag i dag blir det spekulert i sabotasje og stormaktsspel, men uansett kva som skjedde var dette eit nasjonalt traume, ei av dei siste store prøvingane for det estiske folket. Denne gongen var det havet som tok, på turen over Austersjøen, liksom mange også hadde drukna under andre verdskrig i desperat flukt frå Stalins terror i små båtar. Men mange kom òg fram til Sverige.
Orda frå teaterbalkongen i 1918 var berre byrjinga på ein frigjeringskrig. Så snart dei raude hadde summa seg, kom dei for å ta Estland. 3588 personar fall under kampane for den unge republikken. Men det estiske folket vann sin rett. Den 2. februar 1920 vart freden i Tartu underteikna, og Sovjet-Russland lova for evig tid å gi avkall på all suverenitet som Russland måtte ha hatt over Estland. Lengda på den evige tida vart knappe 20 år. Estland var eit demokratisk land. Ikkje eit perfekt land, og særleg på 30-talet såg republikken sine vanskelege år. Men likevel eit fredeleg land, eit land på veg til å bli eit vanleg, nordisk land.
Men i august 1939 konspirerte Hitler og Stalin. Erkefiendane Sovjet og Nazi-Tyskland vart vennskapelege når dei trudde det var lurt, og i den såkalla Molotov-Ribbentrop-pakta slutta dei fred og delte Europa mellom seg. I den hemmelege tilleggsprotokollen fekk Sovjet frie hender i Estland. Så snart pakta var underteikna sette Sovjet press på Estland om å tillate sovjetiske basar på estisk jord. Estland hadde lite å stille opp med, og i oktober rulla raudehæren inn. Dei blanda seg ikkje i sivilsamfunnet, formelt og i det daglege var Estland like sjølvstendig. Men snart var det fleire sovjetiske enn estiske soldatar i landet.
Så kunne den store teaterførestellinga byrje, regissert frå Moskva, med sine produ­sentar, koreografar og statistar. Det skulle sjå ut som massedemonstrasjonar. Det estiske folket skulle krevje å bli med i Sovjetunionen, ja, slik skulle det sjå ut. Operasjonen førte fram til at Estland søkte om opptak i Sovjetunionen. Med nok sovjetiske styrkar i landet var det ikkje lenger avgjerande kva folket meinte om dette.
Den estiske motstanden skulle knusast. Over 30 000 personar vart deporerte til Sibir, først 10 000 i 1941, så 20 000 i 1949. Tusenvis omkom i fangeleirar og koloniar. Eg møtte ei gammal dame som heitte Pilve Kuum. Ho vart deportert ikkje ein, men to gonger. Ho fekk nemleg som mindreårig reise heim til Estland då alle dei andre var døde i Sibir. Men så vart ho 18 og myndig. Då var det ny deportasjon. Dette var Stalin-terroren, og det er vanskeleg å fatte kva det gjer med eit folk.
I Noreg var det Tyskland som var okkupanten. I Estland var det først Sovjet, så Tyskland, og så Sovjet igjen, og då freden kom i 1945 vart ikkje landet fritt. Andre verdskrig i Estland slutta i 1994, er det somme som seier. Då vart det dei siste russiske soldatane forlét sine basar på estisk jord, etter at det estiske folket hadde sunge seg fri og igjen blitt ein sjølvstendig republikk 20. august 1991. Den syngjande revolusjonen, blir det kalla. Spontane songfestivalar der dei gamle songane let stadig modigare. Det estiske folket hadde omsider vakna frå Stalin-terrorens blodtåke. Og når dei kravde sin fridom, gjorde dei det med song.
Eg budde i Estland i nesten 10 år, og delvis gjer eg det framleis. I 2010 kom eg tilbake og vart kvalitetssjef ved Pure Norwegian Seafood, på same fiskefabrikk der eg lærte det første estiske ordet. Men no som hus- og jordeigar i Estland, med kone og med ein kvit, estisk katt som er EU-borgar. Fram og tilbake, tenkjer eg, og ser for meg alle turane, ikkje minst dei med båt over Austersjøen.
Og eg tenkjer på livet. Livet er som ein feit, sveitteluktande gammal tyskar du blir tvinga til å dele lugar med, tenkjer eg. Når du skal sove, fis han. Når du vil snakke, snorkar han. Og sakte, medan du venjer deg med han og bølgjene vender det store stålskroget fell de begge i søvn og isen gnurar mot skipssida.
Og vogga som barn finn de endeleg rytmen, han har ei dotter, fortel han, og krigen heng over som ørn og brann og skulda og sorga.
Ute er månen veldig så iskrystallane blenkjer og den raude og den grøne lanterna langt frå land og i dei små timar forstår de omsider kvarandre og skilst som vener.
Eg er frå Rangøya, men har òg hus i Põltsamaa i Estland, der eg sit i hagen om sommaren. Grunnfjellet flekkjer ikkje tenner her, men søv, djupt under grønkledd mold. Her flyt elvene stille. Og er ikkje sommaren heit, er han mild som ei mor og eit varmt ord. Eg var fødd mellom dei nakne holmane, med trea som dødningehender, krøkte av evig sørvest. Men her i Estland er jorda mjuk. Grunnfjellet er overbreidd, som ei mor brer over ein såra son. Her er mjuk jord og harde historier.
Og Estland song seg fritt. Dei vende heim til Vest-Europa, til Nord-Europa. Vart medlemmer av FN, EU, Nato, Schengen. Vart ein IT-nasjon. Vart landet som fann opp Skype . Vi reiser dit utan passkontroll no. Og i år er det jubileumsår. Eg var sist heime i Estland for eit par veker sidan. På busstasjonen i Tallinn såg eg eit skilt med oppfordringa til å dele mi oppleving. Og det skal eg gjere, tenkte eg, og skreiv: Hit kom eg, til denne busstasjonen, for 19 år sidan. Det var vinter, som no. Eg var ung, som våren. Her har eg vore student. Her har eg lært eit språk og gløymt eg har lært det, fordi det har vorte lyden av livet. Her har eg oppdratt ein katt, bygd eit hus og eit ekteskap. Her er eg blitt en mann. Dette er òg mitt land no. Kjære Estland, tenkte eg, eg kan ikkje tru du allereie er 100.
Oppe på balkongen på Teateret Endla i Pärnu står Hugo Kuusner. Han fullfører lesinga av manifestet, med desse orda:
Leve den sjølvstendige, demokratiske estiske republikken!
Leve freden mellom nasjonane!

(Føredrag under Kulturhelga Havglimt 21. april. 2018)